بيرجند نگين كوير

تاريخچه قاينات :

بر اساس آخرین یافته‌های باستان‌شناسی سابقه سکونت در شهر قائن به دوران پارینه سنگی میانی (حدود ۳۰ هزار سال قبل) می‌رسد. بر اثر حفاری‌های باستان‌شناسی هیئت آمریکایی در غار خونیک در جنوب این شهر، تعدادی دست افزارهای سنگی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی در این غار به دست آمد که از لحاظ مطالعات باستان‌شناسی و انسان‌شناسی بسیار حائز اهمیت است. همچنین وجود تعداد زیادی تپه‌های باستانی در اطراف شهر قائن که بر اساس مشاهدات اولیه از دوران پیش از تاریخ دارای آثار و نشانه‌هایی است که قدمت طولانی سکونت در این منطقه از کشور ایران را اثبات کرده‌است.
نقل است که شهر قائن را کی لهراسپ پدر گشتاسب ساخته‌است. مارکوپولو در سفرنامه خود از این ناحیه به نام «تونوکاین» نام برده‌است که این نام از نام دو شهر بزرگ ایالت قهستان که تون (فردوس امروزی) و قائن باشند گرفته شده‌است. همچنین در سال ۴۴۴ هـ. ق ناصرخسرو قبادیانی از این شهر دیدن کرده و از استحکامات شهر و مسجد جامع آن یاد کرده‌است. ایالت قهستان، هم‌زمان با ورود اعراب به ایران، پناهگاه زرتشتیانی بود که به آن پناه آورده بودند. حمدالله مستوفی، در قرن هشتم هجری از مرکزیت قائن نسبت به‌آبادی‌های دیگر قهستان، و همچنین از فراوانی زعفران و میوه آن گزارش داده‌است. یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی قائن، مسجد جامع آن است که از بناهای قرن هشتم هجری می‌باشد.
قائن در عصر زمامداران ساسانیان نیز از مراکز مهم قدرت و از شهرهای استراتژیک ایران به‌شمار می‌آمده‌است.
قاین در دوره اسلامی‌نیز بزرگترین شهر قهستان بوده، به دلیل اینکه در مسیر راه‌های مهم تجاری سیستان و کرمان و سواحل دریای عمان به (سنگ بست) بوده، همواره اهمیت داشته‌است. اهمیت تجاری و اقتصادی قاین به حدی بوده که مقدسی در قرن چهارم هجری آن را (دروازه عمان و بارانداز کرمان و انبار خراسان) نامیده‌است. این شهر در دوره اسلامی‌دارای بارویی با دروازه‌های مختلف بوده و خندقی بر گرداگرد آن احاطه داشته که هنوز بخش اندکی از بقایای این خندق باقی است.
ماركوپولو در سفرنامة خود از اين شهر به نام ” تونوكاين “ نام برده است كه اين نام ازنام دو شهر بزرگ آن ايالت ـ قهستان ـ كه تون و قاين باشد , گرفته شده است . همچنين درسال 444 هـ .ق ناصرخسرو قبادياني از اين شهر ديدن كرده و از استحكامات شهر و مسجد جمعة آن ياد كرده است . ايالت قهستان , همزمان با ورود اعراب به ايران , پناهگاه زرتشتياني بود كه به آن پناه آورده بودند . حمدالله مستوفي , در قرن هشتم هجري از مركزيت قاين نسبت به آبادي‌هاي ديگر قهستان , و همچنين از فراواني زعفران و ميوة آن گزارش داده است . يكي از مهمترين آثار تاريخ قاين , مسجد جامع است كه از بناهاي قرن هشتم هجري مي باشد .

وجه تسمیه
علت نام‌گذاری به‌درستی مشخص نیست اما چهار نظر را می‌توان مورد ارزیابی قرار داد :
۱. قاین در فرهنگ لغت نام طایفهای است از ترکان و احتمال می‌رود نام طایفه‌ای باشد از هپتالیان که پیش از اسلام بر سرزمین قاینات حکومت می‌کردند.
۲. نام قابیل در تورات قاین (قائن) یاد شده است.
۳. قائن واژه‌ای است بسیار کهن که نام یکی از فرزندان آدم بوده و انتقام‌هابیل را از قابیل گرفته‌است.
۴. قاین تغییر یافته کائن است. کائن به معنی موجود - وجود است و کائنات جمع آن است.
۵. قائن تغییر یافته از قهستان است و قهستان تغییر یافته و عربی شده کوهستان است.

قائن، پایتخت طلای سرخ جهان
در روش کوپن این منطقه جزو مناطق سردسیر محسوب می‌گردد. تابش آفتاب در تابستان این منطقه زاید و در زمستان بسیار کم است از این رو زمستان‌ها سرد و سخت می‌باشد. مقدار بارندگی در تابستان به صفر می‌رسد. فصل بارندگی در قاین از آبان ماه آغاز و تا خرداد ادامه پیدا می‌کند. متوسط بارش سالیانه قاینات ۱۸۰ میلی‌متر بوده و پر بارانترین شهرستان استان می‌باشد.[۶] تغییرات درجه حرارت چه به لحاظ زمانی و چه به لحاظ مکانی در قاین زیاد است. سردترین و گرمترین ماه سال به ترتیب بهمن و مرداد می‌باشد. ایستگاه هواشناسی قاین به‌طور متوسط در طول دوره آماری خود دارای ۹۵ روز یخبندان می‌باشد که بیشترین روزهای یخبندان مربوط به ماه ژانویه (دی) است. باد غالب این منطقه شرقی می‌باشد.

فرهنگ و رسومات :
کف زنی و آتشونی :
ریشه چوبک که دراصطلاح محلی به آن بیخ می‌گویند. بیخ را از دامنه مناطق سردسیر جمع‌آوری می‌کنند. ریشه‌ها را درظرف آبی جوشانده و آب جوشیده سرد شده را درظرف بزرگ سفالی بنام تغار ریخته و به وسیلهٔ دسته گزی آن را به هم زده و سپس کف روی آن را جدا و در ظرف سفالی دیگری می‌ریزند. آنقدر بهم می‌زنند که به صورت خامه درآید. آنگاه مقداری شکر یا شیره انگور به آن اضافه کرده، سپس با مقداری مغز بادام، پسته یا گردو تزیین می‌کنند. این شیرینی محلی علاوه بر اینکه ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه می‌باشد، برای درمان بیماری‌های گوارشی مناسب است. تهیه کف جز رسوم مردم محسوب می‌شود. از کف نیم رس نیز تهیه می‌شود. تهیه کف نیم رس در شب‌های سرد زمستان و به خصوص شب یلدا رایج است.

گویش :
گویش قاینی یکی از گویش‌های جنوب خراسان با ویژگی‌های فارسی دری است.

خوردنی‌های سنتی :
از جمله خوردنی‌های سنتی قائن می‌توان از قروت یا کشک قاینی، کشک بادمجان، کلمپه، آش جوشواره ، اشکنه بنه یا قاتق ، کشک لچ ، غلور جوش ، کشک زرد، چکمال و کما و سمارق (قارچ محلی) نام برد.با توجه به قدمت حدوداً ٣٠ هزار ساله قاین یا قاینات به عنوان اولین زیستگاه بشر در شرق ایران ، کشک دیگ چدنی قاینی یا همان قروت قاینی جزء قدیمی‌ترین غذاهای ایران شناخته می‌شود.این کشک با استفاده از شیر و در ظرف‌های چدنی فرآوری و سپس با گردو و ادویه و سبزیجات همین منطقه آماده و طبخ می‌شود .

دانشگاه‌ها :
دانشگاه بزرگمهر قاین
دانشگاه بزرگمهر قاین
دانشکده پرستاری و مامایی قاین
دانشگاه آزاد اسلامی‌واحد قائنات
دانشگاه پیام نور مرکز قائن
دانشکده فنی پسرانه امام خمینی
دانشگاه فرهنگیان

آثار باستانی :
آخرین بررسی‌ها در شهر قائن به شناسایی ۱۷۰ اثر منجر شده‌است. این آثار شامل تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، قلعه‌ها، مساجد، مقابر و آرامگاه‌ها، خانه‌های تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاه‌های سنگی و دژهای زیرزمینی است.
بیشترین تراکم آثار مربوط به قرون میانه اسلامی‌بخصوص سده پنجم (اواخر سلجوقی) تا سده ۸ (تیموریان) است به شکلی که اکثر تپه‌ها و محوطه‌های باستانی و قلعه‌های کوهستانی و بسیاری از غارها دارای آثاری از این دوران است. «وجود رشته کوه‌هایی که دارای ساختار آهکی است در منطقه، باعث به‌وجود آمدن تعداد فراوانی غار در مناطق مختلف شهرستان قائن شده‌است.»
غارهای شناسایی شده بیشتر در مناطق مرکزی شهرستان پراکنده‌اند. علاوه بر شگفتی‌های طبیعی که این غارها دارند وجود نشانه‌هایی از آثار تاریخی بخصوص وجود آثار معماری در بسیاری از غارها، آن‌ها را به یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی و گردشگری منطقه تبدیل کرده و از این نظر دارای استعدادهای بالقوه فراوانی است. همچنین این بررسی‌ها به شناسایی ۴۰ قلعه تاریخی در این شهر منجر شد. بیشتر این قلعه‌ها در زمان اسماعیلیان (۱۰۰۰ سال پیش) ساخته شده و کاربرد نظامی‌داشته‌اند. قدمت بقیه قلعه‌ها به دوران ساسانی (۲۰۰۰ سال پیش) و سلجوقیان (هم‌زمان با اسماعیلیان) بازمی‌گردد.

قلعه چهل دختر :
قلعه چهل دختر در ۵٫۳ کیلومتری جنوب شرق شهر قائن و در بخش مرکزی واقع شده و به شماره ۱۵۲۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این قلعه بر فراز کوهی مشرف به دشت و شهر قائن واقع شده که این کوه دارای سطحی وسیع و مناسب برای ساخت و ساز می‌باشد. بالاترین نقطه قلعه به جبهه غرب قلعه نزدیک است و از این نقطه تمام قسمت‌های قلعه قابل کنترل و تحت نظر می‌باشد.

مسجد جامع قائن :
مسجد جامع قائن که از بناهای قرن هشتم هجری است، در قائن واقع شده‌است. این مسجد، برطبق کتیبه‌ای که در لوح سنگی نقر نموده‌اند، در سال ۱۰۸۶ هـ. ق مرمت شده‌است. منبر چوبی نفیس آن در سال ۱۰۸۲ هـ. ق ساخته شده، و از نمونه‌های عالی هنرهای دستی است. بنا بر اطلاعات سنگ لوحه‌های موجود در این مسجد، این بنا در زمان سلاطین گورکانی در قرن هشتم هجری، و به وسیله امیر جمشید بن قارن نایینی، یکی از سرداران گورکانی، بازسازی و اصلاح شده‌است. اما بسیاری نیز بنا بر برخی مدارک، احداث این بنا را به اوایل قرن پنجم هجری نسبت داده‌اند، ضمن این که برخی شواهد دیگر حاکی از آن است که احتمالاً این مسجد روی بقایای به جا مانده از یک آتشکده در دوران پیش از اسلام بنا شده‌است.

غار خونیک :
غار «خونیک» در جنوب قائن که در حاشیه جاده آسیایی قرار دارد. شاخص‌ترین غار قائن است که نخستین بار در سال ۱۹۵۴ توسط پروفسور کارلتون مورد کاوش قرار گرفت، قدمت این غار به دوران پارینه سنگی میانی می‌رسد و بقایای اسکلت انسان‌های پیش از تاریخ و دست افزارهای سنگی از این غار به دست آمده‌است.

آرامگاه (عمارت) بزرگمهر قائنی :
در ۵ کیلومتری جنوب قائن بر دامنهٔ کوه بزرگمهر، مقبره‌ای قرار دارد که متعلق به یکی از عرفای نامدار، سیاست‌مدار و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری قمری به نام قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف بزرگمهر قائنی است. آرامگاه بزرگمهر قائنی بر اساس شواهد، از بناهای ساخته شده در قرن ۶ و ۷ هجری قمری می‌باشد. این بنا به شکل چلیپایی و با معماری زیبایی ساخته شده. بقعه آن چهار ایوانی ست و گنبد بر فراز این ایوان‌ها استوار شده. نوادگان بزرگمهر، خانواده «نوری ابوذری» هستند که هم‌اکنون اکثراً ساکن همین شهر می‌باشند. پسوند خانوادگی «ابوذری» متعلق به این خانواده و برگرفته از نام بوذرجمهر می‌باشد.[نیازمند منبع]

آرامگاه شیخ ابوالمفاخر :
این آرامگاه در قبرستان ابوالخیری قائن است. شیخ ابوالمفاخر از مشاهیر معروف و حکمای عالی مقام ایران است. وی در فن دبیری و جامع علوم معقول و منقول، افضل نویسندگان آن وقت بوده‌است. آرامگاه وی در جنوب شهر قرار دارد و به صورت تفریحگاهی بزرگ درآمده است.

قلعه کوه قائن :
قلعه حسین قائنی معروف به قلعه کوه قائن در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر قائن در ارتفاعات رشته کوه قهستان قرار دارد. این قلعه از جنوب و شرق به ارتفاعات و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود است. این قلعه در دوره سلجوقی به دستور قاضی حسین قائنی که از سرداران حسن صباح در قهستان بوده، ساخته شده‌است. این قلعه پس از قلعه شاه دژ نهبندان بزرگ‌ترین قلعه خراسان جنوبی است. این دژ یکی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی است و سال‌ها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود. این قلعه مشرف بر منطقه قهستان بوده بطوریکه حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی، با نور آتشی که برفراز قلعه کوه زردان، درفاصله ۶۵ کیلومتری آن توسط قوای نظامی‌خودی برافروخته می‌شد، آگاه می‌شدند .
قلعه کوه قائن شامل سه قسمت امیرنشین، قسمت مخصوص سربازان و اصطبل است. هم‌چنین وجود بیش از ۳۰ برج دیدبانی به استحکام، شکوه و عظمت بیشتر بنا کمک کرده‌است. قلعه کوه قائن در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

خانه سلطانی :
بنای قدیمی‌خانه سلطانی یکی از آثار تاریخی شهر قائن مربوط به دوران زندیه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. این خانه که در محدوده بافت تاریخی شهر قائن قراردارد، درگذشته متعلق به خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان قائنات بود. کاربری این بنا در حال حاضر نیز مسکونی است و ازنظر ایستایی در وضعیت مطلوبی به سرمی‌برد. لازم به ذکراست، این بنا با توجه به اینکه دربافت تاریخی قائن قرارگرفته، از ارزش معماری قابل توجهی برخوردار است.

خانه موسوی :
بنای قدیمی‌خانه موسوی مربوط به دوره پهلوی اول بوده و در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۷۳۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده‌است.[۱۱] این اثر تاریخی در خیابان جانبازان قرار دارد.

سوغات :
گل زعفران
زعفران
زرشک
بادام
عناب
پسته
آلو بخارا
فرش و جاجیم قاینات

مشاهیر :
ابو منصور قسیم بن ابراهیم قاینی(معروف به ابوذرجمهر و بابا ابوذر)، پروفسور سید کاظم للهی، دکتر رضا زمردیان، استاد ادیب

روستای آرک

یکی از روستاهای استان خراسان جنوبی، روستای آرک است و در دامنه رشته كوه‌هاي معروف به آرك- بين آباد قرار دارد. روستای آرک دارای جمعیتی بالغ بر 120 نفر بوده و از مکان‌های گردشگری متعددی مانند قلاع قدیمی‌(که در کوه‌های آرک واقع شده اند)، رودخانه آرک و ساختمان قدیمی‌برخوردار است. سرازیر شدن آب از آبشار بسیار زیبا و چشم نوازی که در مرکز کوه روستا قرار دارد و پیرامون آن را باغات اراک احاطه کرده، منظره‌‌‌ای توصیف نشدنی و دیدنی را بوجود آورده است.
از جمله مراسم‌های معروف روستای آرک می‌توان به مراسم دیرینه‌ی کشت گندم اشاره کرد که همه ساله در نیمه‌ی آبان ماه انجام می‌گیرد و به عنوان مراسم ساعت شهرت دارد، کشاورزان روستا در این زمان روز جمعه را بعنوان بهترین روز برای انجام مراسم انتخاب می‌کنند و با هماهنگی اهالی روستا، برای برگزاری مراسم آماده می‌شوند.
در روز برگزاری مراسم، کشاورزان با در دست داشتن بیل، بذر گندم مرغوب و شیرینی به سمت زمین رفته و رو به قبله در کنار یکدیگر همانند صف نماز جماعت می‌ایستند. یکی از بزرگان روستا برای تمامی‌اهالی دعا کرده، از گذشتگان یاد می‌کند و فاتحه‌‌‌ای برای اموات می‌خواند. سپس کشاورزان از گندم‌هایی که بر روی پارچه‌‌‌ای در مقابلشان است، مقداری برداشته و بر روی زمین می‌پاشند و کود می‌ریزند. پس از انجام مراسم آن‌ها بین افراد حاضر نقل و شیرینی پخش می‌کنند. این رسم زیبا در سال 1395 در میراث معنوی کشور به ثبت رسید. شغل اکثر اهالی روستا کشاورزی می‌باشد و همچنین عده‌‌‌ای به شغل دامپروری، قالبافی، سبد بافی، نجاری و تهیه‌ی عرقیات گیاهی می‌پردازند.

سعيد عندليب

در سال 1334 در شهر بيرجند در خانواده‏اى روحانى متولد شد پس از اتمام تحصيلات ابتدائى ومتوسطه در سال 1357 در رشته زبان وادبيات فارسى از دانشگاه تهران به اخذ درجه ليسانس نائل آمد.وى در سال 1358 به سمت دبير ادبيات آموزش و پرورش بيرجند استخدام شد و ضمن خدمت، دوره كارشناسى ارشد ادبيات فارسى را به پايان برد. عندليب در احياى فرهنگ بيرجند سعى و تلاش خود را در سرودن شعر به لهجه محلى مصروف داشته و از او نصاب گونه اى در 222 بيت وجود دارد كه از زيبائى خاصى برخوردار است . عندليب سبك‌ها و قالب‏هاى مختلف شعرى را تجربه كرده است. ذيلاً به عنوان نمونه شعر "رپورتر " آورده مى‏شود.

رپورتر

خُو مِدیدُم که رپورتر شُده یُوم
همه جا گَرد ، چو مخبر شُده یُوم

تویه هر کُل نَقُولِه سَر مِزَدُم
حلقه بَر هر دَر و بُن دَر مِزَدُم

که به یَک بار نگاه کِردُم مُو
نَظَرِهِ وَر همه جا کِردُم مُو

مُردیِه دیدُم و شُورِستُونِه
ای خدا اینجِه که قبرستونِه

از کَفِه پوش بِتَرسیدُم مُو
جُون تو خیلی بِلرزیدُم مُو

مُردِه گُف ، از چِه مِتَرسی آقا
اینجِه جُودارِه نیِه جُون شما

مِلکُ و اَربابِه نیِه ، زورِه نیِه
عرقُو مَنقلُو وَافُورِه نیِه

قاتِلُو و دُزد و زِمِی خُارِه نیِه
شُریح قاضیِ بَد کارِه نیِه

نه کُلایِه نه کُلاوَردارهِ
نه علی مُرغ خورهِ بیکارهِ

مالِ مَردُم خُورهِ اَلدَنگ نیِه
کَلکُ و حُقه و نیرنگ نیِه

گُرگ خُود مِش برابر شُدِه یَن
همگی کَکُو و خواهر شُدِه یَن

غِیر تابوت نیِهَ ماشینهِ
همچو یاقوت مُدِل پَاینِه

چِه مِگَن اینجِه کِه جِشتِه مُرده ؟
ایخُو تعریف بِهشتِه مُرده

چِه مِگن اونجِه حسابی اَیه ؟
دفتر و لُوح و کتابی اَیه

پس کُجَیَه سُنِبِه پُر زُور و چُماق
افعی هفت سَر و اَتش تاق

از تو احوال نپرسید نکیر؟
کِنِه رب تو ، نگفتی که بصیر ؟

گفت اینُو هَمَگی اَسرارِه
نِمِتُو گُفت به هر بَدکارهِ

پُشت‌‌‌ای پَرده حساب اَیه دقیق
قول دَادُم که نُگُویُوندِه رفیق

تُور به ناَچار مِیارَن مخبر
اینجِه تُو کُل مِشخُورَن مخبر

بُر تُو مِیزُون و تَراَزو دارَن
سنگِ مِثقالیهُ و کیلو دارَن

کَرمُ الله تَراَزو دارِه
او نِیِه کَاَسبهِ هَر بازارِه

گُفتم‌‌‌ای مُرده مِیایِم هَمَگی
مُو خُو سَر بَسته مِفَهمَوم چِه مِگی

تُو مِگیِ رَحمِ خُدا بسیارِه
کَرَمِی ذَرِه نیِه مِثقالِه

ترس از مرگ دِگِه وَر عَبَثِه
گفتگو خُود تُو بُر اِمروز بَسِه

هی یواشُوک بِفرما مِزِدِه
چَشَکُ و پُوزَکِ بیجا مِزِدِه

گُفتم‌‌‌ای مُرده خداحافظ تُو
مُور مِتَرسُونِه چَشَون نافِذ تُو

استاد سعید عندلیب

محمد بهنيا

درسال 1285 در بيرجند متولد شد، جزو اولين محصلين مدارس ابتدائى و متوسطه شوكتى بود. به عربى تسلط كافى داشت وانگليسى در حد حرف زدن می‏دانست. تا آغاز دولتى شدن مدارس شوكتى به شغل دبيرى و مديريت مدرسه شوكتی ‏درميان اشتغال‏ داشت و پس از آن به استخدام دادگسترى درآمد. مدت قريب به 30 سال دردادگسترى در پست منشى دادگاه و رئيس دفتر دادگسترى بيرجند ايفاء وظيفه نمود. به قوانين احاطه كامل داشت ومتن احكام دادگاه را آنچنان قوى مىنوشت كه كمتر احكام دادگاه دادگسترى بيرجند در استيناف و تميزآن زمان شكسته می‏شد. به همين جهت چندين بار از ايشان دعوت به عمل آمد تا با شركت در يك امتحان به كسوت قضات درآيد. ليكن او امتناع مى‏ ورزيد. يك بار از پدر پرسيدم دليل عدم شركت شما درامتحان چيست؟ پاسخ دادند كه برخى از قوانين نمى‏ تواند حق مظلوم را از ظالم بگيرد. يكى ‏از مثالهاى ايشان حضور يك قاضى در وام دادن يك فرد به فرد ديگر به مبلغى بيش‏از 50 تومان ( درآن زمان ) وعدم رد وبدل نوشته‏اى بود، كه دراين مورد گواه شهود كافى نبود.
بهنيا خطى خوش، متدين و با ايمان بود. هرگز دعاى كميل پنجشنبه شب‏ها و روضه جمعه شب‏ها در منزل نامبرده قطع نشد. دراين مجامع دوستان بسيارى داشت كه پيوسته از وى به نيكى ياد مى كنند.
شادروان بهنيا سه قرآن رابه صورت 60 نيم جزو خوشنويسى كرده و به مساجد بيرجند وقف دائم و حبس مخلّد كرده است. شايد اگر در آن زمان موزه‏اى وجود داشت بهتر بود اين قرآن‏ها به موزه اهداء مى ‏شد تا از آسيب‏هاى احتمالى آنها جلوگيرى شود. اميد است با كمك افراد مسئول و علاقه ‏مند بتوان آنها را به موزه بيرجند منتقل نمود وبه جاى آنها 30 جزو يا 60 نيم جزو چاپى به مساجد تحويل شود. سوره فاتحة الكتاب و آياتى از سوره بقره به خط ايشان آورده شده است.
بهنيا داراى كتب خطى و چاپى زيادى بود كه به دانشگاه آزاد اسلامى بيرجند تحويل گرديده ‏اند. از آنجا كه به ائمه اطهار اعتقاد و علاقه بسيار داشت، درسال 1360 در مشهدبه سراى باقى شتافت و در بهشت رضا جاى گرفت.

سنگ‌های قیمتی

استان پهناور خراسان جنوبی منبعی غنی از سنگهای خانواده کوارتز نظیر کالسدونی، عقیق، جاسپر، سیترین، اوپال، انواع ژئودها و همچنین آندالوزیت، گارنت، تورمالین، و کروندوم (یاقوت‌ها) میباشد. پهنه‌ی ایران در زمینه پتانسیل یابی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی دارای طیف گسترده‌‌‌ای از فراوانی و تنوع بوده و در تمام زیر پهنه‌های ایران مناطق مستعدی برای دست یابی به این منابع وجود دارد.
نقشه سنگهای خراسان جنوبی عمده سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی شناسایی شده در سطح استان شامل انواع مختلف عقیق در طرح و رنگ‌های گوناگون نظیر طوسی، شیری، خاکستری، صورتی، قرمز، آبی، قهوه ای، نارنجی و دودی، با لایه بندی‌های متنوع و زیبا است. از جمله مناطق مستعد که از نظر آگات زایی مهم و مد نظر هستند، می‌توان به نواحی سه قلعه، خور، مزار کاهی، خوسف، کاریجگان، طارق و سربیشه اشاره نمود.
مجموعه‌های دگرگونی استان خراسان جنوبی همانند ده سلم، از نظر وجود کانی‌های با کیفیت گوهری بالا نظير گارنت نوع آلماندین، آندالوزیت و تورمالین بسیار مهم هستند. همچنین دایک‌های متعدد پگماتیتی نفوذ کرده در داخل مجموعه مذکور نیز، واجد مقادیر قابل توجهی تورمالین و آلماندین هستند.
سنگهای دگرگونی ناحیه‌‌‌ای زوج نوار دگرگونی مناطق کوهزایی در این استان نیز از گسترش قابل ملاحظه‌‌‌ای برخوردار هستند. اکتینولیت شیست‌های منطقه سولابست حاوی کانی‌های نیمه قیمتی با ارزشی همانند اكتاهدرال‌های مگنتیت یافت می‌شوند. همچنین واحدهای اولترا مافیک همراه آنها واجد کانیهای گوهری زیادی چون کریزو پراس (منطقه مزار کاهی) و کانی‌های گروه سرپانتین هستند.

سنگهای عقیق منطقه سربیشه خراسان جنوبی :
ساخت آگات‌های منطقه سربیشه، A: ساخت ژئودی، B: ساخت گل کلمی، C: ساخت نواری، D: رشد کوارتز و کلسیت در کنار هم منطقه سربیشه دارای کالسدونی قرمز (کارنالين)، ژاسپر، عقیق قرمز و لیموئی بوده که نحوهی تشکیل آنها همانند منطقه‌ی شوسف است. فعالیت‌های هیدروترمال حاصل از فعالیت آتشفشانی پالئوژن در منطقه قلعه زری بیشه، سبب تشکیل زون‌های کانی سازی شده و دگرسان شده در سنگهای آتشفشانی گشته و معدن مس، سرب و روی قلعه زری در این مجموعه به صورت رگهای ایجاد شده و کانی‌های همراه شامل كانه‌های مس، سرب و روی است.

1- سنگهای قیمتی خراسان جنوبی :
الف) کریزوپراس در مجموعه لیستوینیتی منطقه مزار کاهی،
ب) تنوع رنگ و لایه بندی عقیق‌های بمرود،
ج) آگات سبز لایه‌‌‌ای در سنگ‌های آتشفشانی منطقه خور،
د) سیترین منطقه خوسف
ه) مگنتیت او كتاهدرال داخل اکتینولیت شیست منطقه سولابست، و کلسدونی منطقه شوسف (طارق)، ز) تورمالین در پگماتیت‌های بقعه ملک چاه روئی،
و) گارنت آلماندن درون مجموعه دگرگونی ده سلم (حوض ابراهیم)، ط) آندالوزت قرمز گوشتی ده سلم (عظیم خان).

منطقه مزار کاهی دارای پتانسیل‌های معدنی عقیق، اپال، کالسدونی کریزوپراس است. نفوذ محلول‌های هیدروترمال در سنگ‌های اولترامافیک این منطقه سبب لیستوینیت زایی شده است. در لیستوینیتهای این منطقه کانیهای اوپال، کالسدونی، پرهنیت، هونتیت، سرپانتین، کریزوپراس و عقیق‌های آبی، سبز و قهوه‌‌‌ای (خزه ای) و شیری و طوسی قابل مشاهده است.
منطقه بمرود دارای عقیق، کالسدونی، ژاسپ و ژئود بوده که آگات زایی در این منطقه در داخل کنگلومرای نیمه سخت به رنگ خاکستری اتفاق افتاده است. عقیق‌های این منطقه عمدتا به صورت قلوهای مدور به اندازه 1 تا 20 سانتی متر در تغییر است .
منطقه معدن خور بیرجند حاوی پتانسیل معدنی سیلیس سبزرنگ و عقیق‌های متنوع از نظر رنگ و لایه بندی است. عمده ترین لیتولوژی معادن خور بیرجند شامل سنگ‌های آتشفشانی (داسیت- آندزیت) بوده که فعالیت‌های هیدروترمال بعدی سبب تشکیل زون‌های دگرسان شده و رگه‌های سیلیسی در این سنگها شده است .
کانی زایی منطقه خوسف شامل عقیق، ژئود و سیترین بوده که در اثر ارتباط با زون‌های سیلیسی ایجاد شده اند .
منطقه کاریجگان مستعد در داشتن عقیق، کالسدونی و ژئود است که حاصل فعالیت‌های هیدروترمال هستند. نوع ماده معدنی در منطقه سولابست شامل در کوهی، اکتینولیت، گلوكوفان، حدید (مگنتیتهای او كتاهدرال) و پیروپ است .

عقیق دریایی منطقه سه قلعه خراسان جنوبی :
عقیق شجر به اصطلاح دریایی بسیار زیبا از منطقه سه قلعه خراسان جنوبی آگات زایی منطقه سه قلعه در جنوب شهرستان سرایان همانند معدن عقیق خور بیرجند بوده، با این تفاوت که فرسایش سنگهای آتشفشانی این ناحیه سبب از بین رفتن سنگ‌های مقاومت پایین و آزادشدن عقیق‌ها از داخل سنگ منشأ شده است. عقیق‌های این منطقه که در طرح‌ها و رنگهای مختلفی دیده میشوند به جرات میتوان گفت در دنیا بی نظیر هستند که متاسفانه امروزه با برداشت غیر اصولی و بی رویه در حال نابودی هستند.
در منطقه سولابست سنگهای اولترامافیک دچار دگرگونی شده اند که شامل آمفيبولیت، اکتینولیت، شیست، گلوکوفان شیست و اکلوژیت بوده که گرانیت سولابست درون آنها نفوذ کرده و فعالیتهای هیدروترمال بعدی موجب لیستوینیت زایی گشته و کانیهای فوق ایجاد می‌شوند. رخسارهی اکلوژیتی سولابست حاوی گارنتهای پیروپ بوده و کانیهای نیمه قیمتی این منطقه، عمدتأ شامل کانیهای خانواده کوارتز و مگنتیت است.
منطقه شوسف (طارق) دارای عقیق، کالسدونی و ژئود است که حاصل عملکرد محلول‌های هیدروترمال هستند .
در بقعه ملک چاه روئی تورمالین (شورلیت) و گارنت آلماندن تشکیل شده که دایک‌های متعدد پگماتیتی در داخل لیتولوژی گرانیتی و سنگهای دگرگونی این منطقه موجب تشکیل کانیهای فوق شده است.

2- سنگهای استان خراسان جنوبی
الف) گارنت قرمز درون پگماتیت‌های بقعه ملک چاه رویی،
ب) اپال سفید منطقه رتوک
ج) ژاسپر لیمویی منطقه سربیشه،
د) اکلوژیت حاوی گارنت پیر و منطقه سولا بست،
ه) منشورهای بازالتی حاوی کرندوم منطقه سه چنگی
و) کوارتز لاجوردی منطقه قلعه زری.

در منطقه قلعه زری سربیشه بیرجند کوارتزهای بلورین و لاجوردی تشکیل شده که از زون‌های دگرسان در سنگهای آتشفشانی و فعالیتهای هیدروترمال ایجاد شده است.
منطقه رتوک مستعد در داشتن اکتینولیت و احتمالا اپال و کالسدونی داخل لیستونیت‌ها است .
لیتولوژی عمده منطقه بقعه ملک چاه روئی، گرانیتی بوده و دایکهای متعدد پگماتیتی در داخل گرانیت و سنگ‌های دگرگونی مجاور نفوذ کرده اند، که این دایکها حاوی کانیهای کوارتز، فلدسپات، مسکوویت، تورمالین (شور لیت) و گارنت (آلماندن) است.
در اطراف منشورهای بازالتی منطقه سه چنگی، آثار کانی کرندوم مشاهده می‌شود که همراه با کانی آپاتیت، زیرکن، روتیل، باریت، هماتیت، پیریت، آمفیبول، اپیدوت، گارنت و بیوتیت تشکیل شده است.

سنگهای قیمتی منطقه ده سلم خراسان جنوبی :
گارنت‌های ده سلیم
گارنت‌های قرمز این منطقه روی بستر
منطقه حوض ابراهیم ( ده سلم) حاوی گارنتهای آلماندن در داخل پگماتیت است که نفوذ دایک‌های پگماتیتی به سنگهای دگرگونی علت کانی زایی مذکور است. در عظیم خان (ده سلم) آندالوزیت ، سیلیمانیت ، استارولیت و گارنت آلماندین حاصل نفوذ دایکهای پگماتیتی در سنگهای دگرگونی است.
حضور کانی گارنت در استان از جمله گارنت پیروپ در منطقه سولابست و گارنت آلماندن در مناطق بقعه ملک چاه روئی حوض ابراهیم ده سلم و عظیم خان ده سلم مشاهده شده است. کانی زایی خانواده کوارتز در منطقه به اشکال عقیق، کالسدونی، ژاسپر، در کوهی، سیترین، ژئود و اپال بوده که عمده ترین آنها عقیق است.
سنگهای دگرگونی منطقه ده سلم، عمدتا از شیست، آندالوزیت شیست، سیلیمانیت شیست تشکیل شده که دایک‌های پگماتیتی حاوی بلورهای کوارتز، فلدسپات، تورمالین و گارنتهای ارغوانی در آنها نفوذ کرده است. مهمترین کانی نیمه قیمتی در بخش مرکزی منطقه‌ی ده سلم، آندالوزیت‌های گوشتی رنگ بوده که در داخل شیست و در مجاورت رگه‌های کوارتزی تشکیل شده اند.

دلیل تنوع سنگهای خراسان جنوبی چیست؟
توده‌های نفوذی عمدتا پگماتیت، گرانیت و دایکهای پگماتیتی نقش موثری در کانی سازی سنگهای قیمتی استان خراسان جنوبی داشته اند. سنگ‌های آتشفشانی میزبان کانی سازی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی شامل داسیت، تراکی داسیت، آندزیت، تراکی آندزیت، ریولیت و بازالت است.
کانی زایی سنگهای قیمتی خراسان جنوبی و یا نیمه قیمتی آن، ارتباط مستقیمی‌با فعالیتهای آذرین به خصوص نفوذ دایک و توده‌های گرانیتی مانند توده گرانيتوئیدی شاهکوه (مونزو گرانیت، گرانودیوریت و سینوگرانیت) دارد. فعالیتهای هیدروترمال سبب شستشوی عناصر از سنگ‌های ولکانو – پلوتونیک شده و در حفرات و شکستگیها، موجب رخداد کانی زایی به صورت رگه و رگچه شده است. برخی از کانیهای ارزشمند در لیستوینیت‌ها و سنگ‌های دگرگونی تشکیل شده اند.

دلیل تشکیل انواع آگات یا عقیق در خراسان جنوبی چیست؟
انواع عقیق‌های خراسان جنوبیبطور کلی عقیق در داخل سنگ‌های آتشفشانی ائوسن به دو صورت تظاهر یافته که شامل نفوذ محلول‌های هیدروترمال اشباع از سیلیس در داخل سنگ‌های آتشفشانی مزبور، سبب تشکیل رگه و رگچه‌های سیلیسی و نیز در شرایط مناسب آگات زایی، در حفرات و شکستگی‌های سنگی آنها شده است. فعالیت‌های هیدروترمال، سبب شستشوی سیلیس از سنگهای آتشفشانی منطقه شده و با ته نشست نمودن مجدد آنها در حفرات و شکستگی‌ها، ضمن سردشدن، عقیق را بوجود آورده است.
از اینرو به جرات می‌توان اظهار نمود که کلیه سنگ‌های آتشفشانی این استان، از فردوس تا نهبندان، به جهت گستردگی قابل ملاحظه، از نظر رخداد آگات زایی حائز اهمیت بوده و علیرغم تنوع و تفاوتهای آشکار، می‌توانند گوهرهای با ارزشی را پدید آورند و مناطق مستعد برای پی جویی سنگ‌ها و کانیهای قیمتی و نیمه قیمتی هستند.