بيرجند نگين كوير

تاريخچه قاينات :

بر اساس آخرین یافته‌های باستان‌شناسی سابقه سکونت در شهر قائن به دوران پارینه سنگی میانی (حدود ۳۰ هزار سال قبل) می‌رسد. بر اثر حفاری‌های باستان‌شناسی هیئت آمریکایی در غار خونیک در جنوب این شهر، تعدادی دست افزارهای سنگی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی در این غار به دست آمد که از لحاظ مطالعات باستان‌شناسی و انسان‌شناسی بسیار حائز اهمیت است. همچنین وجود تعداد زیادی تپه‌های باستانی در اطراف شهر قائن که بر اساس مشاهدات اولیه از دوران پیش از تاریخ دارای آثار و نشانه‌هایی است که قدمت طولانی سکونت در این منطقه از کشور ایران را اثبات کرده‌است.
نقل است که شهر قائن را کی لهراسپ پدر گشتاسب ساخته‌است. مارکوپولو در سفرنامه خود از این ناحیه به نام «تونوکاین» نام برده‌است که این نام از نام دو شهر بزرگ ایالت قهستان که تون (فردوس امروزی) و قائن باشند گرفته شده‌است. همچنین در سال ۴۴۴ هـ. ق ناصرخسرو قبادیانی از این شهر دیدن کرده و از استحکامات شهر و مسجد جامع آن یاد کرده‌است. ایالت قهستان، هم‌زمان با ورود اعراب به ایران، پناهگاه زرتشتیانی بود که به آن پناه آورده بودند. حمدالله مستوفی، در قرن هشتم هجری از مرکزیت قائن نسبت به‌آبادی‌های دیگر قهستان، و همچنین از فراوانی زعفران و میوه آن گزارش داده‌است. یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی قائن، مسجد جامع آن است که از بناهای قرن هشتم هجری می‌باشد.
قائن در عصر زمامداران ساسانیان نیز از مراکز مهم قدرت و از شهرهای استراتژیک ایران به‌شمار می‌آمده‌است.
قاین در دوره اسلامی‌نیز بزرگترین شهر قهستان بوده، به دلیل اینکه در مسیر راه‌های مهم تجاری سیستان و کرمان و سواحل دریای عمان به (سنگ بست) بوده، همواره اهمیت داشته‌است. اهمیت تجاری و اقتصادی قاین به حدی بوده که مقدسی در قرن چهارم هجری آن را (دروازه عمان و بارانداز کرمان و انبار خراسان) نامیده‌است. این شهر در دوره اسلامی‌دارای بارویی با دروازه‌های مختلف بوده و خندقی بر گرداگرد آن احاطه داشته که هنوز بخش اندکی از بقایای این خندق باقی است.
ماركوپولو در سفرنامة خود از اين شهر به نام ” تونوكاين “ نام برده است كه اين نام ازنام دو شهر بزرگ آن ايالت ـ قهستان ـ كه تون و قاين باشد , گرفته شده است . همچنين درسال 444 هـ .ق ناصرخسرو قبادياني از اين شهر ديدن كرده و از استحكامات شهر و مسجد جمعة آن ياد كرده است . ايالت قهستان , همزمان با ورود اعراب به ايران , پناهگاه زرتشتياني بود كه به آن پناه آورده بودند . حمدالله مستوفي , در قرن هشتم هجري از مركزيت قاين نسبت به آبادي‌هاي ديگر قهستان , و همچنين از فراواني زعفران و ميوة آن گزارش داده است . يكي از مهمترين آثار تاريخ قاين , مسجد جامع است كه از بناهاي قرن هشتم هجري مي باشد .

وجه تسمیه
علت نام‌گذاری به‌درستی مشخص نیست اما چهار نظر را می‌توان مورد ارزیابی قرار داد :
۱. قاین در فرهنگ لغت نام طایفهای است از ترکان و احتمال می‌رود نام طایفه‌ای باشد از هپتالیان که پیش از اسلام بر سرزمین قاینات حکومت می‌کردند.
۲. نام قابیل در تورات قاین (قائن) یاد شده است.
۳. قائن واژه‌ای است بسیار کهن که نام یکی از فرزندان آدم بوده و انتقام‌هابیل را از قابیل گرفته‌است.
۴. قاین تغییر یافته کائن است. کائن به معنی موجود - وجود است و کائنات جمع آن است.
۵. قائن تغییر یافته از قهستان است و قهستان تغییر یافته و عربی شده کوهستان است.

قائن، پایتخت طلای سرخ جهان
در روش کوپن این منطقه جزو مناطق سردسیر محسوب می‌گردد. تابش آفتاب در تابستان این منطقه زاید و در زمستان بسیار کم است از این رو زمستان‌ها سرد و سخت می‌باشد. مقدار بارندگی در تابستان به صفر می‌رسد. فصل بارندگی در قاین از آبان ماه آغاز و تا خرداد ادامه پیدا می‌کند. متوسط بارش سالیانه قاینات ۱۸۰ میلی‌متر بوده و پر بارانترین شهرستان استان می‌باشد.[۶] تغییرات درجه حرارت چه به لحاظ زمانی و چه به لحاظ مکانی در قاین زیاد است. سردترین و گرمترین ماه سال به ترتیب بهمن و مرداد می‌باشد. ایستگاه هواشناسی قاین به‌طور متوسط در طول دوره آماری خود دارای ۹۵ روز یخبندان می‌باشد که بیشترین روزهای یخبندان مربوط به ماه ژانویه (دی) است. باد غالب این منطقه شرقی می‌باشد.

فرهنگ و رسومات :
کف زنی و آتشونی :
ریشه چوبک که دراصطلاح محلی به آن بیخ می‌گویند. بیخ را از دامنه مناطق سردسیر جمع‌آوری می‌کنند. ریشه‌ها را درظرف آبی جوشانده و آب جوشیده سرد شده را درظرف بزرگ سفالی بنام تغار ریخته و به وسیلهٔ دسته گزی آن را به هم زده و سپس کف روی آن را جدا و در ظرف سفالی دیگری می‌ریزند. آنقدر بهم می‌زنند که به صورت خامه درآید. آنگاه مقداری شکر یا شیره انگور به آن اضافه کرده، سپس با مقداری مغز بادام، پسته یا گردو تزیین می‌کنند. این شیرینی محلی علاوه بر اینکه ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه می‌باشد، برای درمان بیماری‌های گوارشی مناسب است. تهیه کف جز رسوم مردم محسوب می‌شود. از کف نیم رس نیز تهیه می‌شود. تهیه کف نیم رس در شب‌های سرد زمستان و به خصوص شب یلدا رایج است.

گویش :
گویش قاینی یکی از گویش‌های جنوب خراسان با ویژگی‌های فارسی دری است.

خوردنی‌های سنتی :
از جمله خوردنی‌های سنتی قائن می‌توان از قروت یا کشک قاینی، کشک بادمجان، کلمپه، آش جوشواره ، اشکنه بنه یا قاتق ، کشک لچ ، غلور جوش ، کشک زرد، چکمال و کما و سمارق (قارچ محلی) نام برد.با توجه به قدمت حدوداً ٣٠ هزار ساله قاین یا قاینات به عنوان اولین زیستگاه بشر در شرق ایران ، کشک دیگ چدنی قاینی یا همان قروت قاینی جزء قدیمی‌ترین غذاهای ایران شناخته می‌شود.این کشک با استفاده از شیر و در ظرف‌های چدنی فرآوری و سپس با گردو و ادویه و سبزیجات همین منطقه آماده و طبخ می‌شود .

دانشگاه‌ها :
دانشگاه بزرگمهر قاین
دانشگاه بزرگمهر قاین
دانشکده پرستاری و مامایی قاین
دانشگاه آزاد اسلامی‌واحد قائنات
دانشگاه پیام نور مرکز قائن
دانشکده فنی پسرانه امام خمینی
دانشگاه فرهنگیان

آثار باستانی :
آخرین بررسی‌ها در شهر قائن به شناسایی ۱۷۰ اثر منجر شده‌است. این آثار شامل تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، قلعه‌ها، مساجد، مقابر و آرامگاه‌ها، خانه‌های تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاه‌های سنگی و دژهای زیرزمینی است.
بیشترین تراکم آثار مربوط به قرون میانه اسلامی‌بخصوص سده پنجم (اواخر سلجوقی) تا سده ۸ (تیموریان) است به شکلی که اکثر تپه‌ها و محوطه‌های باستانی و قلعه‌های کوهستانی و بسیاری از غارها دارای آثاری از این دوران است. «وجود رشته کوه‌هایی که دارای ساختار آهکی است در منطقه، باعث به‌وجود آمدن تعداد فراوانی غار در مناطق مختلف شهرستان قائن شده‌است.»
غارهای شناسایی شده بیشتر در مناطق مرکزی شهرستان پراکنده‌اند. علاوه بر شگفتی‌های طبیعی که این غارها دارند وجود نشانه‌هایی از آثار تاریخی بخصوص وجود آثار معماری در بسیاری از غارها، آن‌ها را به یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی و گردشگری منطقه تبدیل کرده و از این نظر دارای استعدادهای بالقوه فراوانی است. همچنین این بررسی‌ها به شناسایی ۴۰ قلعه تاریخی در این شهر منجر شد. بیشتر این قلعه‌ها در زمان اسماعیلیان (۱۰۰۰ سال پیش) ساخته شده و کاربرد نظامی‌داشته‌اند. قدمت بقیه قلعه‌ها به دوران ساسانی (۲۰۰۰ سال پیش) و سلجوقیان (هم‌زمان با اسماعیلیان) بازمی‌گردد.

قلعه چهل دختر :
قلعه چهل دختر در ۵٫۳ کیلومتری جنوب شرق شهر قائن و در بخش مرکزی واقع شده و به شماره ۱۵۲۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این قلعه بر فراز کوهی مشرف به دشت و شهر قائن واقع شده که این کوه دارای سطحی وسیع و مناسب برای ساخت و ساز می‌باشد. بالاترین نقطه قلعه به جبهه غرب قلعه نزدیک است و از این نقطه تمام قسمت‌های قلعه قابل کنترل و تحت نظر می‌باشد.

مسجد جامع قائن :
مسجد جامع قائن که از بناهای قرن هشتم هجری است، در قائن واقع شده‌است. این مسجد، برطبق کتیبه‌ای که در لوح سنگی نقر نموده‌اند، در سال ۱۰۸۶ هـ. ق مرمت شده‌است. منبر چوبی نفیس آن در سال ۱۰۸۲ هـ. ق ساخته شده، و از نمونه‌های عالی هنرهای دستی است. بنا بر اطلاعات سنگ لوحه‌های موجود در این مسجد، این بنا در زمان سلاطین گورکانی در قرن هشتم هجری، و به وسیله امیر جمشید بن قارن نایینی، یکی از سرداران گورکانی، بازسازی و اصلاح شده‌است. اما بسیاری نیز بنا بر برخی مدارک، احداث این بنا را به اوایل قرن پنجم هجری نسبت داده‌اند، ضمن این که برخی شواهد دیگر حاکی از آن است که احتمالاً این مسجد روی بقایای به جا مانده از یک آتشکده در دوران پیش از اسلام بنا شده‌است.

غار خونیک :
غار «خونیک» در جنوب قائن که در حاشیه جاده آسیایی قرار دارد. شاخص‌ترین غار قائن است که نخستین بار در سال ۱۹۵۴ توسط پروفسور کارلتون مورد کاوش قرار گرفت، قدمت این غار به دوران پارینه سنگی میانی می‌رسد و بقایای اسکلت انسان‌های پیش از تاریخ و دست افزارهای سنگی از این غار به دست آمده‌است.

آرامگاه (عمارت) بزرگمهر قائنی :
در ۵ کیلومتری جنوب قائن بر دامنهٔ کوه بزرگمهر، مقبره‌ای قرار دارد که متعلق به یکی از عرفای نامدار، سیاست‌مدار و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری قمری به نام قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف بزرگمهر قائنی است. آرامگاه بزرگمهر قائنی بر اساس شواهد، از بناهای ساخته شده در قرن ۶ و ۷ هجری قمری می‌باشد. این بنا به شکل چلیپایی و با معماری زیبایی ساخته شده. بقعه آن چهار ایوانی ست و گنبد بر فراز این ایوان‌ها استوار شده. نوادگان بزرگمهر، خانواده «نوری ابوذری» هستند که هم‌اکنون اکثراً ساکن همین شهر می‌باشند. پسوند خانوادگی «ابوذری» متعلق به این خانواده و برگرفته از نام بوذرجمهر می‌باشد.[نیازمند منبع]

آرامگاه شیخ ابوالمفاخر :
این آرامگاه در قبرستان ابوالخیری قائن است. شیخ ابوالمفاخر از مشاهیر معروف و حکمای عالی مقام ایران است. وی در فن دبیری و جامع علوم معقول و منقول، افضل نویسندگان آن وقت بوده‌است. آرامگاه وی در جنوب شهر قرار دارد و به صورت تفریحگاهی بزرگ درآمده است.

قلعه کوه قائن :
قلعه حسین قائنی معروف به قلعه کوه قائن در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر قائن در ارتفاعات رشته کوه قهستان قرار دارد. این قلعه از جنوب و شرق به ارتفاعات و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود است. این قلعه در دوره سلجوقی به دستور قاضی حسین قائنی که از سرداران حسن صباح در قهستان بوده، ساخته شده‌است. این قلعه پس از قلعه شاه دژ نهبندان بزرگ‌ترین قلعه خراسان جنوبی است. این دژ یکی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی است و سال‌ها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود. این قلعه مشرف بر منطقه قهستان بوده بطوریکه حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی، با نور آتشی که برفراز قلعه کوه زردان، درفاصله ۶۵ کیلومتری آن توسط قوای نظامی‌خودی برافروخته می‌شد، آگاه می‌شدند .
قلعه کوه قائن شامل سه قسمت امیرنشین، قسمت مخصوص سربازان و اصطبل است. هم‌چنین وجود بیش از ۳۰ برج دیدبانی به استحکام، شکوه و عظمت بیشتر بنا کمک کرده‌است. قلعه کوه قائن در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

خانه سلطانی :
بنای قدیمی‌خانه سلطانی یکی از آثار تاریخی شهر قائن مربوط به دوران زندیه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. این خانه که در محدوده بافت تاریخی شهر قائن قراردارد، درگذشته متعلق به خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان قائنات بود. کاربری این بنا در حال حاضر نیز مسکونی است و ازنظر ایستایی در وضعیت مطلوبی به سرمی‌برد. لازم به ذکراست، این بنا با توجه به اینکه دربافت تاریخی قائن قرارگرفته، از ارزش معماری قابل توجهی برخوردار است.

خانه موسوی :
بنای قدیمی‌خانه موسوی مربوط به دوره پهلوی اول بوده و در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۷۳۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده‌است.[۱۱] این اثر تاریخی در خیابان جانبازان قرار دارد.

سوغات :
گل زعفران
زعفران
زرشک
بادام
عناب
پسته
آلو بخارا
فرش و جاجیم قاینات

مشاهیر :
ابو منصور قسیم بن ابراهیم قاینی(معروف به ابوذرجمهر و بابا ابوذر)، پروفسور سید کاظم للهی، دکتر رضا زمردیان، استاد ادیب